Trong giao tiếp và ứng xử hằng ngày, không ít lần chúng ta rơi vào tình huống khó hiểu cảm xúc của người khác, hoặc thậm chí chính bản thân cũng không nhận thức hết cảm xúc của mình trong một hoàn cảnh nhất định. Hiện tượng này trong tâm lý học được gọi là Empathy Gap. Đây là một khái niệm quan trọng giúp chúng ta lý giải nhiều hành vi thiếu lý trí, từ việc tiêu tiền, ra quyết định cho đến cách ứng xử trong tình yêu và công việc. Vậy Empathy Gap là gì, vì sao lại xảy ra và làm thế nào để hạn chế nó? Hãy cùng tìm hiểu chi tiết.
Empathy Gap là gì?
Empathy Gap (tạm dịch: khoảng cách đồng cảm) là thuật ngữ trong tâm lý học hành vi, mô tả hiện tượng con người không thể thấu hiểu hoặc đánh giá đúng cảm xúc, suy nghĩ của người khác (hoặc chính mình trong trạng thái cảm xúc khác).
Ví dụ điển hình:
-
Khi đang bình tĩnh, bạn khó hình dung được cảm giác tức giận mất kiểm soát sẽ thế nào.
-
Khi no bụng, bạn khó đồng cảm với cảm giác đói của người khác.
-
Một người từng trải qua đau khổ nhưng lại không dễ dàng cảm thông khi người khác cũng gặp tình huống tương tự.
Nói cách khác, Empathy Gap khiến chúng ta thiếu khả năng đặt mình vào trạng thái tâm lý khác để hiểu và dự đoán hành vi.
Nguồn gốc khái niệm Empathy Gap
Thuật ngữ Empathy Gap được phát triển trong nghiên cứu của nhà tâm lý học George Loewenstein (Đại học Carnegie Mellon, Mỹ). Ông chỉ ra rằng cảm xúc và trạng thái sinh lý của con người ảnh hưởng mạnh mẽ đến cách chúng ta đánh giá và ra quyết định. Khi ở trong trạng thái “lạnh” (bình tĩnh, lý trí), chúng ta khó đồng cảm với bản thân hay người khác trong trạng thái “nóng” (tức giận, lo âu, ham muốn). Và ngược lại, khi đang trong trạng thái cảm xúc mãnh liệt, chúng ta khó suy nghĩ thấu đáo như lúc tỉnh táo.
Các dạng Empathy Gap
Empathy Gap có thể chia thành hai dạng chính:
1. Hot-to-cold empathy gap
Khi đang ở trạng thái cảm xúc mạnh (nóng), con người khó hình dung lại được suy nghĩ, hành động của mình trong trạng thái bình tĩnh (lạnh).
Ví dụ: Khi đang rất tức giận, bạn khó tin rằng lúc bình thường mình sẽ cư xử nhẹ nhàng, điềm tĩnh.
2. Cold-to-hot empathy gap
Ngược lại, khi đang ở trạng thái bình tĩnh (lạnh), con người khó đồng cảm hoặc dự đoán cảm xúc, hành vi của bản thân hoặc người khác trong trạng thái nóng.
Ví dụ: Khi bạn no bụng, bạn khó hiểu tại sao khi đói bạn lại từng “ăn vô tội vạ”.
Ví dụ thực tế về Empathy Gap
Để hiểu rõ hơn, hãy cùng xem những tình huống phổ biến:
-
Trong tiêu dùng: Khi mua sắm online lúc đang vui, bạn dễ “vung tay quá trán” mà sau này hối hận.
-
Trong học tập và làm việc: Khi bình tĩnh, bạn nghĩ mình sẽ kiểm soát được căng thẳng trong kỳ thi. Nhưng đến lúc áp lực, bạn lại lo lắng quá mức.
-
Trong tình yêu: Khi hạnh phúc, bạn không nghĩ mình sẽ ghen tuông vô lý; khi ghen, bạn lại không nhớ nổi cảm giác yêu thương bình yên.
-
Trong sức khỏe: Người khỏe mạnh thường khó đồng cảm với cảm giác mệt mỏi, đau đớn của người bệnh.
Nguyên nhân hình thành Empathy Gap
Một số lý do chính khiến con người rơi vào khoảng cách đồng cảm:
-
Ảnh hưởng của cảm xúc và sinh lý
Hormone, sự mệt mỏi, cơn đói hay khoái cảm đều có thể làm thay đổi cách chúng ta đánh giá tình huống. -
Thiếu trải nghiệm cá nhân
Người chưa từng trải qua biến cố khó có thể hiểu sâu cảm xúc của người đang chịu đựng nó. -
Thiên kiến nhận thức (cognitive bias)
Con người thường tin rằng mình lý trí hơn thực tế, dẫn đến đánh giá sai hành vi trong trạng thái khác. -
Khoảng cách thời gian
Khi một sự kiện đã qua đi, ta khó nhớ chính xác cảm xúc lúc đó, từ đó giảm khả năng đồng cảm với người đang trải qua điều tương tự.
Hậu quả của Empathy Gap
Khoảng cách đồng cảm nếu kéo dài có thể gây ra nhiều hệ quả:
-
Ra quyết định sai lầm: Ví dụ, đánh giá thấp sự hấp dẫn của cám dỗ (đồ ăn, chất kích thích) khi đang tỉnh táo.
-
Mất sự thấu hiểu trong quan hệ: Khó chia sẻ, thông cảm với người khác.
-
Tự trách bản thân: Không hiểu vì sao mình đã hành động bốc đồng trong quá khứ.
-
Ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần: Dễ rơi vào stress, lo âu, mâu thuẫn nội tâm.
Cách vượt qua Empathy Gap
1. Nhận thức về sự tồn tại của Empathy Gap
Bước đầu tiên để vượt qua là ý thức rằng con người thường bị cảm xúc chi phối và khó đồng cảm trong trạng thái khác.
2. Ghi chép cảm xúc
Viết nhật ký hoặc ghi chú lại cảm xúc trong từng tình huống giúp bạn có dữ liệu để so sánh khi ở trạng thái khác.
3. Thực hành mindfulness (chánh niệm)
Kỹ thuật chánh niệm giúp bạn quan sát cảm xúc mà không bị cuốn theo, từ đó hiểu rõ sự thay đổi trong tâm lý.
4. Tập đặt mình vào hoàn cảnh người khác
Lắng nghe nhiều hơn, tưởng tượng bản thân nếu rơi vào tình huống đó sẽ thế nào.
5. Trì hoãn quyết định quan trọng
Khi đang tức giận, mệt mỏi hoặc quá phấn khích, hãy hoãn quyết định để đưa ra lựa chọn khi tỉnh táo hơn.
Empathy Gap trong đời sống hiện đại
Trong xã hội ngày nay, Empathy Gap xuất hiện rất nhiều: từ công việc, học tập, tình yêu đến mạng xã hội. Hiểu rõ khái niệm này giúp bạn:
-
Quản lý cảm xúc tốt hơn trong các tình huống căng thẳng.
-
Ra quyết định thông minh hơn, tránh hành động bốc đồng.
-
Cải thiện các mối quan hệ nhờ tăng sự thấu cảm với người khác.
Kết bài
Empathy Gap là gì? – Đó là khoảng cách đồng cảm, khi con người khó thấu hiểu cảm xúc và hành vi trong trạng thái khác biệt. Hiện tượng này bắt nguồn từ ảnh hưởng của cảm xúc, sinh lý và thiên kiến nhận thức, có thể dẫn đến sai lầm trong quyết định và mối quan hệ. Tuy nhiên, bằng cách nhận thức, luyện tập chánh niệm và rèn kỹ năng đồng cảm, chúng ta hoàn toàn có thể thu hẹp Empathy Gap, từ đó sống tỉnh táo và gắn kết hơn với những người xung quanh.